عوامل موثر در رشد اجتماعی کودک چیست؟

از مهارتهاي اولیه اي که اگر فردي به آنها مجهز باشد می تواند بسیاري از هیجانهاي مخرب را از خود دور کند و از سلامت روانی بیشتري برخوردار باشد، میتوان هنر ارتباط برقرارکردن، بیان احساسات و هنر گفت وگو با دیگران را نام برد. که به رشداجتماعی بر میگردد. توانایی اجتماعی شدن کودکان با کسب مهارت گفت وگو افزایش می یابد و آنها در جامعه بیشتر پذیرفته خواهند شد و طبعاً تأثیرات اجتماعی بیشتري را دریافت می کنند.

چگونگی تربیت سالهاي نخستین و آموخته ها و دیدگاه هاي فکري، اجتماعی، مذهبی کودک در تندي و کندي یا مثبت و منفی بودن تعاملات فرد تأثیر شایسته اي دارد و کمترین برداشت این است که، در بازگردانیدن حالت تعادل و حس اعتماد به خود و ایجاد و ابراز روحیۀ سازگاري فرد، عامل بزرگی شناخته می شود.
گوشه ای از اهمیت رشداجتماعی بیان شد. در این راهنما در حوزه سنی کودکان نوپا به بررسی طریقه ی رشد اجتماعی آنها خواهیم پرداخت.

در ابتدا رشد اجتماعی یعنی چه؟ رشداجتماعی چیست؟

رشد اجتماعی به فرآیندی گویند که از طریق آن فرد آگاهی ها، ارزش ها، برقراری روابط اجتماعی و مهارت های اجتماعی را کسب می کند و این اکتسابات به او کمک می کند که با جامعه وحدت یافته و به نحوی انطباق یافته رفتار کند. رشد اجتماعی یعنی به سطحی از مهارت ها در روابط اجتماعی دست یافته باشیم که بتوانیم با مردم به راحتی زندگی کنیم، ارتباط بگیریم و سازگاری داشته باشیم.

معیار اندازه گیری رشداجتماعی هر کس میزان سازگاری او با دیگران است. این دیگران شامل افراد خانواده، معلمان، دوستان، بستگان گرفته تا افراد محیط اطراف شما حتی کسانی که برای اولین بار با آن ها برخورد می کنید می شود.

رشد اجتماعی طبیعی در کودک نوپا

با توجه به نظریه اریکسون بعد از طی مرحله اعتماد در برابر بی اعتمادی در سال اول؛ با توجه به نیازهای رفع شده اعتماد به اطرافیان و یا نیازهای رفع نشده دچار بی اعتمادی شده، در سال دوم وارد مرحله استقلال در برابر شک و تردید می شود.

استقلال در برابر شک و تردید:

کودکان در سالهای دوم و سوم زندگی به سرعت رشد می کنند و بر اثر کسب مهارتهای جدید به انجام فعالیت های حرکتی گوناگون مبادرت می ورزند. کودکان از این که می توانند برخی از کارها را به تنهایی و مستقلاً انجام دهند احساس موفقیت و شادکامی می کنند. مقاله ی بهبود مهارت تصمیم گیری کودک را بخوانید.

اگر والدین به کودکان اجازه ندهند که به تنهایی به انجام برخی فعالیت های حرکتی بپردازند و از خود مختاری و تجربه ی شخصی لذت ببرند، ممکن است نسبت به توان و ظرفیت خود احساس شک و تردید کنند.

به طور کلی یعنی کودک در سال دومِ زندگی، خود را یک شخص می بیند، با کسب مهارت های جدید و حس استقلال به خود می تواند به تدریج با دیگران روابط متقابل برقرار سازد و مایل به مشارکت در بازی ها و فعالیت هاست. این دوره شروعی برای گسترش و رشد اعتماد به نفس کودک در روابط با استفاده از ارتباط در وهله اول با خانواده و بعد بازی با همسالان است.

نقش والدین در رشد اجتماعی کودک

ویگوتسکی در نظریه ی اجتماعی فرهنگی خود رابطه ی شیوه های خاص فرهنگی را با رشد مورد بررسی قرار داده است. این دیدگاه بر نحوه ای که فرهنگ، ارزشها و اعتقادات، سنت ها و مهارتهای یک گروه اجتماعی به نسل بعدی منتقل می شود، تمرکز می کند.

به عقیده ی ویگوتسکی، تعامل اجتماعی به ویژه گفتگوهای یاری گرانه با اعضای آگاه تر جامعه برای اینکه کودکان شیوه های تفکر و رفتاری را فرا بگیرند که فرهنگ جامعه را می سازد بسیار ضروری است. به عبارتی دیگر وقتی بزرگسالان و همسالان خبره تر به کودکان کمک می کنند ارتباط بین آنها جزئی از تفکر کودکان می شود. سپس کودکان با درونی کردن این ویژگی ها می توانند برای هدایت کردن فکر و اعمال خودشان و فراگیری مهارت های جدید از زبان درونیشان استفاده کنند.

هر کارکرد عالی ذهنی، پیش از آنکه بصورت یک فرایند روانشناختی در شخص رخ دهد، ابتدا در یک سطح اجتماعی وجود دارد. ویگوتسکی این موضوع را به عنوان انتقال از سطح بین ذهنی به درون ذهنی توصیف کرده و رشد تدریجی کارکردهای عالی ذهنی از طریق تعامل اجتماعی را درونی سازی نام نهاده است. برای مثال توانایی تفکر انتقادی می تواند از تعامل اجتماعی مانند: پرسش و پاسخ به روش سقراطی ایجاد شود.

با توجه به نظریه ویگوتسکی والدین با ایجاد زمینه های زیر می توانند از همان نوپایی در رشد کودک موثر باشند:

گفتار خود محورانه: گفتار خود محورانه از دید ویگوتسکی، چگونگی تبدیل تعامل یا روابط اجتماعی به کارکردهای ذهنی را نشان میدهد. ویگوتسکی این نوع گفتار کودک را بر اساس مفهوم درونی سازی توضیح میدهد و میگوید گفتار خود محورانه، گفتار اجتماعی است که جریان درونی سازی بسوی گفتار درونی را نشان میدهد.
خود نظم دهی: یعنی توانایی اندیشیدن و حل کردن مسائل بدون کمک دیگران و به کنترل فرد بر فرایندهای شناختی (تفکر، حافظه و…) گفته میشود. این فرآیند سه مرحله دارد:

نخست کودک یاد میگیرد که اعمال و صداها دارای معنی اند. برای مثال کودک می آموزد که دست دراز کردن او بسوی یک شی برای دیگران این گونه معنی میدهد که او آن شی را میخواهد.
انجام تمرین توسط کودک: حرکاتی را که باعث جلب توجه دیگران میشود تمرین میکند و همچنین برای تسلط بر زبان با دیگران به گفتگو می پردازد.
استفاده از نمادها (سمبل) برای تفکر و حل مسئله بدون کمک دیگران. در این مرحله کودکان خود نظم دهنده یا خودسامان گر میشوند.

عوامل موثر در رشد اجتماعی کودک

1.نضج بدني یا تکامل بدنی کودک

نضج (تکامل) بدني كودك يكي از مهمترين عوامل مؤثر در رشد و تكامل اجتماعي او بشمار مي رود زيرا كودك براي آموختن ارزشهاي اجتماعي و سازگاري اجتماعي در فعاليت ها و بازيها شركت مي كند و موفقيت او در اين امر قبل از هر چيز به اين بستگي دارد كه بتواند نقشي يا مسئوليتي بعهده بگيرد كه اين مستلزم بهره مندي از نضج بدني لازم است. تعدادی بازی های آموزشی فردی و گروهی را در این صفحه ببینید.

2.هيجانهای کودک

چگونگي هيجانها يا تحريكات هيجاني و عاطفي كودك در رشد ارزشهاي اجتماعي او مؤثر است.
چون زمینه هاي تجربي كودكان با بزرگسالان متفاوت است. بنابراين، يك نوع محرك، هيجانات گوناگون را در آنان تحريك خواهد كرد. اغلب حالات هيجاني كودك از والدين و اطرافيانش متأثر مي شوند. رشد هيجاني و رشد اجتماعي با هم انجام مي گيرند. كودك با مشاهده ديگران مخصوصاً افراد جالب و ايده آلي براي او به تقليد از رفتارهاي آنان تحريك مي شود و به همان وضع و صفت در مي آيد و ارزشهاي اجتماعي را كلاً از ديگران فرامي گيرد. در مقاله ی نقش دوستی با همسالان به طور کامل توضیح دادیم.

این اطرافيان کودک هستند كه انتخاب راههاي ارضاي نيازها را به كودك ياد مي دهند و معين مي كنند كه او كجا و چه وقت مي تواند بازي كند، به كجا مي تواند برود، چه نوع لباسي بايد بپوشد، چه نوع اسباب بازي داشته باشد، چه موقع بخواهد و بخورد، و نيز اينكه چه چيز را بايد دوست داشته و از چه چيز متنفر باشد. به بيان ديگر، برای چه چیز ارزش قائل شود و از چه چیز اجتناب ورزد.

3.سلامت و بيماری کودک

رشد و سلامت بدن با رشد روانی اجتماعي بستگي زيادي دارد. كودك بيمار همواره مي خواهد از كودكان ديگر دور باشد و همين گوشه نشيني، او را از رشد صحيح اجتماعي باز مي دارد. او به علت مريض بودنش، محبت بزرگان را به خود جلب مي كند و آنان براي خشنودي او به تحقق خواسته هايش مي پردازند و اين توجه بزرگتران، او را فردي مغرور و متكبر يا کودک خجالتی و مطيع بار مي آورد كه همواره از ديگران كمك مي خواهد و انتظار دارد كه در تمام مراحل زندگي از طرف ديگران تأييد و ياوري شود.

4.بازي کودک

بازي هاي كودك در رشد اجتماعي او مؤثرند زيرا او شخصيت خود را چنانكه هست در ميدان بازي آشكار مي سازد. در بازي است كه كودك نوع و ميزان تصور و تخيل، استعداد همكاري و معامله منصفانه را آشكار مي كند. بازي عامل مؤثر و مهمي در تعيين و تربيت ارزشهاي اجتماعي است. انتخاب نوع بازي از عوامل بيشتري متأثر مي شود كه از آن جمله مي توان وضع اقتصادي، تيپ همسايگان و سطح هوش را نام برد. كودك با هوش با كودكان بزرگتر از خود بازي مي كند زيرا همسالانش او را به عنوان همبازي نمي پذيرند. مقاله ی بازی و سرگرمی 1 تا 2 سال را بخوانید.

5.تاثیر خانواده

خانواده كه ابتدا يك واحد توليدي بيولوژيك است و از ازدواج دو فرد بوجود مي آيد بعد از تولد فرزند، به صورت يك واحد اجتماعي در مي آيد. كودك ابتدا به علت ارتباط محكمي كه با مادرش دارد از او متأثر مي شود. سپس اين ارتباط، دگرگون مي شود و به صورت ارتباط با پدر و افراد ديگر خانواده در مي آيد و اين تأثير در دوران كودكي، شديد و زياد است ولي به تدريج بعد از مرحله بلوغ كاهش مي يابد. در مقاله ی چگونه کودک در محیط خانواده اجتماعی شود این مسئله را به طور کامل شرح دادیم.

6.ارتباط ميان افراد خانواده

كودكاني كه در يك خانواده بار مي آيند و پرورش مي يابند در يكديگر مؤثرند و اين تأثر، خصايصي دارد كه با تأثير و تأثر بزرگسالان متفاوتند. كودكان يك خانواده با هم به كار و فعاليت مي پردازند و بيشتر اوقات خود را با هم مي گذرانند زيرا ارتباط و علاقه موجود ميان ايشان فقط بر دوستي واقعي مبتني است و هيچ گونه چاپلوسي و تظاهر در آن راه ندارد و از هر نوع تكلف، تقليد، آداب و رسوم خالي و كاملا عادي است.
با توجه به عوامل موثر در رشداجتماعی والدین باید به موارد زیر نیز توجه نمایند:

رشد حرکتی کودک و کسب توانایی های لازم برای ارتباط و بازی
رشد هیجانی کودک در این شروع این مرحله برای ایجاد ارزش های اجتماعی
سلامت کودک
بازی های انتخابی در همان 2 سالگی
ارتباط پدر و مادر با همدیگر
ارتباط فرزندان دیگر با هم (روابط خواهر و برادر)

همه عوامل رشدی به هم مرتبط و روی هم تاثیر می گذارند لذا توجه به رشد کودک در زمینه های مختلف به زمینه های رشدی دیگر نیز کمک می کند. در مباحث بعدی ویژگی های رشدی دیگر نیز بیان خواهد شد.